LA KULMINA FEŬDISMO

La 13a jarcento signifas en la ĉeĥa historio principajn renversiĝojn ekonomian kaj socian.

Jam depost la dua duono de la 12a jarcento komenciĝis granda koloniado de arbaraj areoj. Trikampa sistemo de terkulturado, poiome aplikata depost la 13a jarcento, plialtigis la produktivecon de agroj. Sufiĉa nutraĵo, kiun la agrikulturo liveris, favore influis kreskon de la populacio. Granda parto da greno povis jam esti vendata sur merkato en la nove fonditaj urboj.

Kune kun ŝanĝitaj produktadoformoj laŭleĝe aperis ankaŭ ŝanĝoj en la sociala strukturo de la socio. La amplekso de devoj kaj dependeco de la kamparanaj servutuloj je feŭdestroj estis "kontrakte" difinitaj sur bazo de t. n. emfiteŭta rajto (t. e. aĉetrajto, ebliganta al la servutulo-produktanto herede lupreni la kampon por iu monsumo kaj por regulaj jaraj pagoj). La ĉefa formo de feŭda rento, kiun la servutuloj devis tributi, estis moninterezo.

Transiro al monforma rento ebligis al la feŭdaj sinjoroj, ĉu nobeloj ĉu klerikaro, ne mastrumi mem sur propraj agroj. Gradon de ilia riĉeco havigis la tuta nombro da iliaj servutuloj. Tial la nobelaro klopodis multnombrigi sian servutularon, okupante novajn regionojn per formo de koloniado.

Jam en la 12a jarcento ili klopodis atingi, ke iliaj bienoj estu aprobitaj liberaj kaj sendependaj de la volo de la reganto. En la jaro 1189, en tempo de profunda krizo, kiam la ĉeĥa ŝtato estis disŝirita je tri partoj, okazis asembleo en Sadská. Tie la feŭdestroj sukcesis, ke la princo Konrád la IIa Ota enkorpigis en sian Statuton, tie deklaritan, dekreton pri seninterrompa hereda posedo de feŭdoj. Jen estis la komenco de prospero de la feŭda bienaristokrataro kaj signo pri la nova epoko. Evidentiĝis, ke la reganto ne povas plu regi sen la nobelaro, sed ke li sufiĉe multe dependas de ties volo ĉu en aferoj hejmaj, ĉu en eksterlandaj.

Tial la ĉeĥan politikon, depost tiu tempo, destinis reciprokeco de striktaj klasaj kaj ankaŭ de grupaj interesoj de la nobelaro. Tiu ĉi fariĝis en la 13a jarcento ĉefa parto de la reganta feŭdestra klaso en la ŝtato. Per uzurpo de bienoj de la reganto kaj per koloniado ĝi gajnis grandan posedaĵon. Samtempe ĝi firmigis kontraŭ siaj servutuloj plenajn sinjorajn rajtojn, kiuj estis ĝis tiam limigataj per rajtoj de la reganto. Per transiro al la monrento kaj per la "kontraktoforma" aranĝo de rilatoj al la servutularo ĝi akiris certan ekzistostabilecon. Ekonomia potenco kaj politika konscio de la nobelaro plifortiĝis. Depost fino de la 13a jarcento la nobelaro komencis formiĝi landa stato, kiu ofte povis opozicii kontraŭ la reganto.

En Slovakio tiu ĉi evoluo ekzistis jam depost eldono de la ora buleo far Andreo (Ondrej) la IIa el la jaro 1222, kaj ĝi estis multe pli rapida ol en la ĉeĥaj landoj. Signo pri nova siutacio de la nobelaro estis konstruado de kasteloj kaj fortikaĵoj, transprenado de la kavalira kulturo, fondado de preĝejoj kaj monaĥejoj.

Dum tempo de la episkopo Andreo, en la jaroj 1215-1222, la eklezio provis seniĝi de potenco de la reganto kaj nobeloj, sed baldaŭ ĝi rezignis pri tiuj ĉi provoj. Poste ĝi klopodis, sekurigi sian ĉiam pligrandiĝantan posedaĵon per senpera alianco kun la reganto. Al la eklezio apartenis eble triono de la bienoj en la lando. Samtempe ĝi konstruis sian paroĥan kaj dekanan organizojn. Senĉese estis fondataj novaj monaĥejoj, precipe cistercianaj kaj premonstrataj, sed en urboj franciskanaj kaj dominikanaj. Rapida evoluo de la eklezia organizo ebligis al la kristana ideologio, plene suvereni pensmanieron de la tuta loĝantaro.

Frape aplikatis ĉe tio la arto, precipe en urboj. Dum ĉi jarcento dominas kaj plene hejmiĝas la gotika stilo, importata ĉefe far monaĥaj ordenoj. La pompo de novaj, kompare al la romanikaj sanktejaj konstruaĵoj vastespacaj kaj lumplenaj gotikaj katedraloj, iliaj ornamaĵoj en bunta kaj ekzaltanta akordo kaj poioma kresko de realismaj elementoj efikis tre intense precipe en la urba medio. La realismo similigis la bibliajn figurojn al aspekto de tiutempa homo kaj senvole interpretis ankaŭ liajn vivsentojn, suferojn kaj emociojn.

Kun intensa urbofondado kaj fervorega konstruado de novaj paroĥaj kaj monaĥejaj preĝejoj interrilatis ankaŭ evoluo de skribataj kaj iluminataj manuskriptoj, poima transiro de la arta kreado el monopolo de monaĥejaj centroj en laborejojn de urbaj majstroj.

Metiistaj kaj komercaj centrejoj estiĝadis jam dum la romanika epoko kiel grupoj da kolonioj ĉe la princaj kasteloj kaj en la tradiciaj merkatolokoj. Ilian kreskon subtenadis la interna koloniado en la ŝtato. Fine de la 12a kaj komence de la 13a jarcentoj la reto de novaj urbaj loĝdomaroj stabiliĝis. Tion kontinuigis poste la urbokonstrua procedo en la lando, kiu kulminis en la dua duono de la 13a jarcento. Urbokonstruadon ebligis tiutempe precipe ankaŭ ampleksa koloniado de la lando kaj disvastigado de plugebla tero kaj tio ebligis nutraĵprovizadon de la urboj. Aliflanke la urboj liveradis al la kamparo sufiĉe da bonkvalita ilaro por pli intensa terkulturado.

Fondi urbojn estis parto de la reĝa regopolitiko. Tiamaniere volis la reganto pligrandigi siajn enspezojn per la impostoj de urboj kaj urbanoj kaj plifortigi la defendosistemon de la lando. La fortikigitaj kaj prosperantaj urboj fariĝis apogo de la regantopotenco kontraŭ la kreskanta potenco de sinjoroj. La reĝan ekzemplon imitis laikaj kaj ekleziaj feŭdestroj, kiuj fondis urbojn kaj urbetojn, al ili subigitajn. Krom urboj kun proporcie granda nombro da metiistoj kaj komercistoj havis plejparto da subigitaj urboj duone agrikulturan karakteron. Tute malsaman grupon prezentis minejaj urboj kiel centroj de samkarakteraj distriktoj, kaj en Slovakio la vitkulturaj urboj. Konekse kun ampleksaj ekonomiaj kaj sociaj ŝanĝoj en la 13a jarcento ŝanĝiĝis ankaŭ la vivo en la agrikulturaj loĝlokoj. La pli grandaj postuloj je la agrikultura produktado far neagrikultura loĝantaro, koncentriĝanta en estiĝantaj urboj kaŭzis ne nur akiradon de novaj agroj per forhakado de arbaroj, sed ankaŭ novajn organizajn aranĝojn. Diversaj tipoj de neregule aranĝitaj kampoj cedis al regule mezuritaj agroj. Ankaŭ vilaĝoj ŝanĝis sian aspekton. Neregulaj, iam eĉ dise lokitaj loĝdomoj koncentriĝis en unu lokon. La nove fondataj vilaĝoj havis pli regulajn aranĝon kaj mezurojn. En ekspluatado de kampoj oni aplikis la pli racian trifojan alternadon de plantoj - la trikampan sistemon.

Konstantiĝis la aspekto de agrikultura domo, loĝdomo kaj terkulturistaj konstruaĵoj. Ankaŭ la agrikultura ilaro, ĉiam pli grandparte farata el fero, estis pli perfekta kaj ebligis pli produktivan laboron. Plialtiĝo de agrikultura produktado ebligis ŝanĝi la servutulajn naturaĵajn tributojn je tributoj monaj. Juran rilaton inter servutulo kaj sinjoro nove aranĝis la t. n. emfiteŭta rajto (klarigo antaŭe - noto d. l. tr.). La servutulo tial havis pli grandan intereson pri enspezo el sia mastrumado. Sed la nova pli oportuna jura aranĝo ne liberigis la servutulojn de la feŭda ekspluatado.

Kun helpo de grupo da ĉeĥaj sinjoroj starantaj ekster la partio de Záviš, kaj kun efika subteno de la praga episkopo kaj monaĥejestroj, precipe cistercianoj, Venceslao kolektis la fortojn en la jaro 1289. Li ekprenis la regadon kaj detruis la koalicion de Záviš, kiu estis kaptita kaj sekvantjare senkapigita antaŭ la kastelo Hluboká.

Venceslao la IIa instruiĝis per eraroj kaj sukcesoj de sia patro kaj per siaj propraj ĉagrenplenaj infanaj kaj junaj jaroj. Li solidigis la landan situacion kaj certagrade cedis al la ĉeĥaj feŭdestroj. Li koncentris sian atenton al la t. n. sfero de aparta reĝa regado - "dominium speciale", kie li mem mastris. Ĝi entenis la reĝajn kastelojn kun bienoj al ili apartenantaj, la reĝajn urbojn, minejojn kaj ties profitojn, doganojn, impostojn kaj pluajn reĝajn enspezojn, certasence ankaŭ la ekleziajn bienojn kaj havaĵon de judoj, en la reĝlando loĝantaj.

"Dominium generale" - la ĝenerala regado - t. e. la superan regadon en Bohemio li aplikis sur bazo de propraj potenco kaj riĉeco en dinamika ekvilibro kun la nobelaro kaj ties asembleoj.

Unu el la plej signifaj agoj de Venceslao la IIa estis eldono de Ius regale montanorum - leĝaro resumanta la reĝan minejan rajton. Ĝi estis destinita por ministoj en la tuta Ĉeĥa reĝlando kaj precipe en Kutná Hora (Min-monto, urbo de [erc]minado - n. d. l. tr.). La leĝaro apogis sin sur malnova ĉeĥa mineja rajto, precipe sur tiu de urbo Jihlava, sed ĝi estis kompletigita per iuj principoj de la romia juro. Verkis ĝin la reĝo Venceslao persone, helpata de eminenta juristo Gozza el Orvieto, kiun la reĝo tiucele venigis Pragon en la jaro 1294. La leĝaro poste disvastiĝis en la tuta Eŭropo, eĉ ekster ĝi. En la 16a jarcento ĝi tradukitis en la hispanan kaj uzatis ĉe mineja entreprenado en la Suda Ameriko. La arĝentofonto, precipe en Kutná Hora, tiom abundis, ke Venceslao la IIa stampigis ekde la jaro 1303 novajn kvalitajn monerojn, la ĉeĥan (pragan) groŝon. Ĝi estis siatempe la plej firma arĝenta valuto, volonte akceptata lontane ekster limoj de la Ĉeĥa reĝlando. La praga kortego de Venceslao apartenis al centrejoj de la eŭropa kultura vivo. La reĝo ĉirkaŭis sin per artistoj kaj sciencistoj, li zorgis pri prosperigo de la lando kaj subtenadis la artkreadon.

Tamen krom brilaj sukcesoj kaj reputacio li rikoltis ankaŭ malsukcesojn, kiam la ĉeĥa nobelaro sukcesis malebligi iujn progresemajn intencojn de la reganto. Tio estis ekzemple provo, aperigi skribitan leĝaron, kaj klopodo fondi universitaton en Prago.

La enlande trankviligita situacio kaj riĉeco de la reĝo, singarda kaj pripensema diplomato, ebligis denove disvolvi la eksterlandan politikon de la ĉeĥa ŝtato. Venceslao la IIa igis sin solene kroni ĉeĥa reĝo en la jaro 1297 kaj aldonis, en la jaro 1300, al sia ĉeĥa krono ankaŭ la kronon polan. Kiam la hungaraj magnatoj proponis al li la kronon hungaran, li akceptis ĝin en la jaro 1301 por sia filo Venceslao la IIIa.